- Gweler hefyd: Cenedlaetholdeb Cymreig a Annibyniaeth i Gymru
| Hanes Cymru |
|---|
 |
|
Cynhanes Cymru |
|
Oes y Celtiaid |
|
Cyfnod modern cynnar |
|
Teyrnasoedd |
|
Rhestr digwyddiadau |
|
Iaith |
|
Crefydd |
|
Llenyddiaeth |
|
Deddfau pwysig
|
|
Mytholeg a symbolau |
|
Hanesyddiaeth |
 WiciBrosiect Cymru |
Datganoli Cymru yw’r broses o drosglwyddo pŵer deddfwriaethol ar gyfer hunanlywodraeth i Gymru gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig.[1]
Gorchfygwyd Cymru gan Edward I, brenin Lloegr yn ystod y 13eg ganrif, a gyflwynodd yr ordinhad brenhinol Statud Rhuddlan yn 1284, gan achosi i Gymru golli ei hannibyniaeth "de facto" a ffurfio'r sail gyfansoddiadol ar ei chyfer fel tywysogaeth o fewn "Teyrnas Lloegr".[2]
Roedd Deddfau 1535 a 1542 yn cymhwyso cyfraith Lloegr i Gymru ac yn uno’r Dywysogaeth a’r Gororau a ddaeth i ben i bob pwrpas ac a ymgorfforodd Gymru yn Lloegr. [3][4] Diffiniodd Deddf Cymru a Berwick 1746 "Lloegr" i gynnwys Cymru hyd at Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1967 a wahanodd Cymru oddi wrth Loegr o fewn gwladwriaeth sofran y Deyrnas Unedig.[5]
Dechreuodd mudiadau gwleidyddol a oedd yn cefnogi hunanreolaeth Gymreig ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg ochr yn ochr â thwf mewn cenedlaetholdeb Cymreig. [6][7]
Dechreuwyd datganoli rhai cyfrifoldebau gweinyddol yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif, yn ogystal â phasio deddfau penodol i Gymru. Ers yr Ail Ryfel Byd, mae gwahanol fudiadau a chynigion wedi hyrwyddo modelau gwahanol o ddatganoli yng Nghymru. Gwrthodwyd refferendwm ar ddatganoli yn 1979 gan gyfran fawr o bleidleiswyr, ond cynyddodd y gefnogaeth i ddatganoli dros y degawdau dilynol.
Yn 1997, bu refferendwm ar ddatganoli o drwch blewyn o blaid datganoli. Pasiwyd deddfau i sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru a rhoi pwerau is-ddeddfwriaethol iddo dros feysydd megis amaethyddiaeth, addysg a thai. Yn ystod y trydydd refferendwm yn 2011, roedd pleidleiswyr yn cefnogi pwerau deddfu sylfaenol llawn i’r Cynulliad Cenedlaethol dros feysydd llywodraethu penodol.[7] Ar ôl Deddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, ailenwyd y Cynulliad Cenedlaethol yn "Senedd Cymru" ("Welsh Parliament" yn Saesneg) (y cyfeirir ati gyda'i gilydd hefyd fel y "Senedd"), a ystyriwyd fel adlewyrchiad gwell o bwerau deddfwriaethol ehangach y corff.[7] Mae Plaid Cymru wedi disgrifio datganoli fel cam tuag at annibyniaeth lawn i Gymru.[8]
- ↑ "Devolution: A beginner's guide" (yn Saesneg). 2010-04-29. Cyrchwyd 2022-02-01.
- ↑ Jones, Francis (1969). The Princes and Principality of Wales (yn Saesneg). University of Wales P. ISBN 978-0-900768-20-0.
- ↑ "BBC Wales - History - Themes - The 1536 Act of Union". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2022-02-09.
- ↑ "Laws in Wales Act 1535 (repealed 21.12.1993)".
- ↑ "The Welsh language Act of 1967". BBC (yn Saesneg). 26 Gorffennaf 2012. Cyrchwyd 9 Chwefror 2022.
- ↑ Pilkington, Colin (2002). Devolution in Britain today. Manchester University Press. tt. 35–38. ISBN 978-0-7190-6075-5.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 "History of devolution". senedd.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 31 Ionawr 2022.
- ↑ Curtice, John (2006). "A Stronger or Weaker Union? Public Reactions to Asymmetric Devolution in the United Kingdom". Publius 36 (1): 95–113. doi:10.1093/publius/pjj006. ISSN 0048-5950. JSTOR 20184944. https://www.jstor.org/stable/20184944.